Giáo án Ngữ văn Lớp 10 - Tuần 7: Văn bản "Tấm Cám"

TẤM CÁM
Bước 1: Xác định vấn đề cần giải quyết
- Tên bài học: TẤM CÁM
- Hình thức dạy: Dạy học trên lớp
- Chuẩn bị của GV và HS:
+ Chuẩn bị của giáo viên: Giáo án/thiết kế bài học. Các slides trình chiếu (nếu có). Các phiếu học tập, bao gồm: các bài tập dùng để kiểm tra, đánh giá HS trong quá trình đọc hiểu.
+ Chuẩn bị của học sinh: Chuẩn bị bài ở nhà theo các yêu cầu sau: Đọc trước bài Tấm Cámtrong SGK Ngữ văn 10, Tập một. Soạn bài theo hệ thống câu hỏi hướng dẫn tìm hiểu cuối bài. Các sản phẩm chuẩn bị được giao (diễn kịch, thực hiện hoạt động nhóm trong dạy học dự án )
Bước 2: Xác định nội dung – chủ đề bài học: 
- Những mâu thuẫn, xung đột và sự biến hóa của Tấm trong truyện Tấm Cám.
	- Hiểu được giá trị nghệ thuật của truyện. 
Bước 3: Xác định mục tiêu bài học. 
1. Về kiến thức:
	- Hiểu được ý nghĩa của những mâu thuẫn, xung đột và sự biến hóa của Tấm trong truyện Tấm Cám.
	- Nắm được giá trị nghệ thuật của truyện. 
2. Về kĩ năng: Biết cách đọc và hiểu một truyện cổ tích thần kì: nhận biết được một truyện cổ tích thần kì qua đặc trưng thể loại.
3. Về thái độ, phẩm chất:
- Thái độ: Có tình yêu thương đối với người lao động, có niềm tin vào sự chiến thắng của cái thiện, của chính nghĩa trong cuộc sống
- Phẩm chất: Sống yêu thương, sống tự chủ và sống trách nhiệm...
4. Phát triển năng lực
- Năng lực chung: 
+ Năng lực tự học, năng lực tự giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất, năng lực giao tiếp, năng lực hợp tác, năng lực tính toán, năng lực công nghệ thông tin và truyền thông
- Năng lực riêng:
+ Năng lực tái hiện và vận dụng kiến thức, 
+ Năng lực đọc – hiểu, giải mã văn bản, 
+ Năng lực sáng tạo, năng lực tạo lập văn bản, 
+ Năng lực vận dụng kiến thức văn học vào cuộc sống 
Bước 4: Thiết kế tiến trình bài học
Hoạt động của giáo viên và học sinh
Nội dung cần đạt
Hoạt động 1: Khởi động
- Hình thức: Xem video
- Kỹ thuật: Đặt câu hỏi
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
* GV: Trình chiếu Video về truyện cổ tích Tấm Cám
+ Chuẩn bị bảng lắp ghép
* HS:
+ Xem video trích đoạn
+ Lắp ghép tác phẩm với nội dung trích đoạn đã xem để nhận biết thể loại truyện dân gian
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
HS: suy nghĩ câu trả lời 
Bước 3: Báo cáo kết quả vào buổi học sau
Bước 4:Nhận xét, đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ
GV nhận xét. Trên cơ sở câu trả lời của học sinh, giáo viên dẫn dắt vào bài học: Là người Việt Nam chắc hẳn trong thời ấu thơ của mình, ai cũng đã từng hơn một lần được nghe kể truyện cổ tích Tấm Cám. Như cây đa trăm tuổi trước sân đình, như dòng nước sông quê dịu mát và trong lành, như mái rơm mái rạ hiền hòa và ấm áp, truyện cổ tích Tấm Cám đã song hành cùng bao thế hệ người Việt để an ủi, nâng đỡ, khích lệ mỗi con người trước cuộc sống bấp bênh, nhiều rủi ro, bất công và oan trái. Bài học hôm nay, cô và các em cùng một lần nữa trở về miền cổ tích xưa để gặp lại cô Tấm, để hiểu hơn những đắng cay mà người con gái ấy đã đi qua trên con đường tìm đến hạnh phúc và gìn giữ hạnh phúc. 
+ Xem video trích đoạn
+ Lắp ghép được tác phẩm với nội dung trích đoạn đã xem 
Hoạt động 2: Hình thành kiến thức
Thao tác 1: Giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu chung về tác phẩm
- Mục tiêu: Giúp học sinh hiểu rõ khái niệm và đặc điểm của truyện cổ tích, bố cục của truyện cổ tích Tấm Cám. 
 - Phương tiện dạy học: bảng phụ, bút dạ. 
- Kĩ thuật dạy học: công não, thông tin phản hồi. 
- Hình thức tổ chức dạy học: học sinh làm việc độc lập.
- Các bước thực hiện: 
1. Khái niệm và đặc điểm truyện cổ tích
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
 GV: Em hiểu thế nào là truyện cổ tích? Có mấy loại truyện cổ tích? Trình bày những đặc điểm của truyện cổ tích thần kì. 
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
HS: suy nghĩ, khái quát kiến thức. 
GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh.
Bước 3: Báo cáo kết quả 
HS trả lời câu hỏi, tóm lại những ‎ nét chính về truyện cổ tích và truyện cổ tích thần kì. 
HS khác: nhận xét, bổ sung.
Bước 4: Nhận xét, đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ
GV: Nhận xét, chốt lại kiến thức.
2. Truyện cổ tích Tấm Cám
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
 GV: Truyện cổ tích Tấm Cám thuộc loại truyện cổ tích nào? Em hãy tóm tắt khái quát và nêu bố cục của truyện cổ tích này. 
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
HS: suy nghĩ, khái quát kiến thức. 
GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh.
Bước 3: Báo cáo kết quả 
HS trả lời câu hỏi, tóm tắt truyện Tấm Cám và trình bày bố cục. 
Bước 4: Nhận xét, đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ
GV: Nhận xét, chốt lại kiến thức
Thao tác2: Giáo viên hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản
- Mục tiêu: Giúp học sinh nắm được ý nghĩa của những mâu thuẫn, xung đột và sự biến hóa của Tấm.
- Kĩ thuật dạy học: động não, phòng tranh, mảnh ghép. 
- Hình thức tổ chức dạy học: học sinh làm việc độc lập kết hợp với thảo luận nhóm.
- Các bước thực hiện: 
1: Tìm hiểu thân phận và con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm. 
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
GV: Chia học sinh thành 4 nhóm.
Nhóm 1: Tìm hiểu hoàn cảnh sống, thân phận của Tấm. 
Nhóm 2: Tìm hiểu những thủ đoạn của mẹ con Cám và cách ứng xử của Tấm trước khi vào cung.
Nhóm 3: Nhận xét về những thủ đoạn của mẹ con Cám và cách ứng xử của Tấm. 
Nhóm 4: Nêu ý nghĩa của yếu tố thần kì trên con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm. 
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
- Các nhóm học sinh bầu nhóm trưởng, thư kí và tiến hành thảo luận, lần lượt trả lời các câu hỏi của giáo viên.
- Học sinh mỗi nhóm ghi kết quả thảo luận lên bảng phụ. 
- Giáo viên quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 3: Báo cáo kết quả thảo luận
- Học sinh mỗi nhóm báo cáo kết quả thảo luận và treo bảng phụ lên để các nhóm khác nhận xét, bổ sung.
- Học sinh các nhóm khác thảo luận, nhận xét.
- GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
- Giáo viên nhận xét về kết quả của các nhóm, rút kinh nghiệm về cách thảo luận, trình bày. 
- Giáo viên chuẩn hóa kiến thức.
2: Tìm hiểu cuộc đấu tranh giành lại hanh phúc của Tấm.
- Mục tiêu: Giúp học sinh nắm được ý nghĩa của những mâu thuẫn, xung đột và sự biến hóa của Tấm.
- Kĩ thuật dạy học: động não, phòng tranh, mảnh ghép. 
- Hình thức tổ chức dạy học: học sinh làm việc độc lập kết hợp với thảo luận nhóm.
- Các bước thực hiện: 
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
GV: Chia học sinh thành 4 nhóm.
Nhóm 1: Tìm hiểu quá trình hóa thân của Tấm. 
Nhóm 2: Tìm hiểu ‎ý nghĩa của những sự vật mà Tấm đã hóa thân.
Nhóm 3: Nhận xét về thái độ của Tấm trong quá trình đấu tranh giành lại hạnh phúc.
Nhóm 4: Tìm hiểu ý nghĩa phần kết thúc truyện.
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
- Các nhóm học sinh bầu nhóm trưởng, thư kí và tiến hành thảo luận, lần lượt trả lời các câu hỏi của giáo viên.
- Học sinh mỗi nhóm ghi kết quả thảo luận lên bảng phụ. 
- Giáo viên quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 3: Báo cáo kết quả thảo luận
- Học sinh mỗi nhóm báo cáo kết quả thảo luận và treo bảng phụ lên để các nhóm khác nhận xét, bổ sung.
- Học sinh các nhóm khác thảo luận, nhận xét.
- GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
- Giáo viên nhận xét về kết quả của các nhóm, rút kinh nghiệm về cách thảo luận, trình bày. 
- Giáo viên chuẩn hóa kiến thức
Thao tác 3: Tổng kết
- Mục tiêu: Giúp học sinh khái quát những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật. 
- Kĩ thuật dạy học: công não – thông tin phản hồi.
- Hình thức tổ chức dạy học: học sinh làm việc độc lập.
- Các bước thực hiện: 
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
GV: Em hãy khái quát những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của truyện cổ tích Tấm Cám.
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
- Học sinh suy nghĩ, ghi câu trả lời vào giấy nháp.
- Giáo viên quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 3: Báo cáo kết quả thảo luận
- Học sinh trả lời.
- Học sinh khác thảo luận, nhận xét.
- GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
- Giáo viên nhận xét về kết quả của các nhóm, rút kinh nghiệm về cách trình bày. 
- Giáo viên chuẩn hóa kiến thức
I. Tìm hiểu chung
1. Khái niệm và đặc điểm truyện cổ tích
- Truyện cổ tích là tác phẩm tự sự dân gian mà cốt truyện và hình tượng được hư cấu có chủ định, kể về số phận con người bình thường trong xã hội, thể hiện tinh thần nhân đạo và lạc quan của nhân dân lao động.
- Có ba loại truyện cổ tích:
+ Truyện cổ tích về loài vật.
+ Truyện cổ tích thần kì. 
+ Truyện cổ tích sinh hoạt.
- Truyện cổ tích thần kì:
+ Là loại truyện cổ tích có nội dung phong phú và số lượng nhiều nhất. 
+ Đặc trưng quan trọng của cổ tích thần kì là sự tham gia của các yếu tố thần kì vào tiến trình phát triển của câu chuyện. 
+ Thể hiện ước mơ cháy bỏng của nhân dân lao động về hạnh phúc gia đình, về lẽ công bằng trong xã hội, về phẩm chất và năng lực tuyệt vời của con người. 
2. Truyện cổ tích Tấm Cám
- Thuộc loại truyện cổ tích thần kì. 
- Tóm tắt:
- Bố cục:
+ Tấm ở nhà và đi dự hội => Thân phận và con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm. 
+ Tấm vào cung vua, gặp nạn, trở lại cuộc đời và gặp lại nhà vua => Cuộc đấu tranh giành lại hạnh phúc của cô gái mồ côi. 
II. Đọc hiểu văn bản
1. Thân phận và con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm
a. Hoàn cảnh, thân phận
- Cuộc sống nghèo khó.
- Mồ côi mẹ từ nhỏ.
- Sau mấy năm cha cũng mất => Tấm ở với dì ghẻ là mẹ của Cám. 
=> Hoàn cảnh đáng thương, côi cút, cô đơn. 
b. Mâu thuẫn, xung đột giữa Tấm và mẹ con Cám.
Sự việc
Hành động Tấm
Hành động của mẹ con Cám
Đi bắt tép để được thưởng yếm đào
Chăm chỉ bắt tép
Lừa Tấm để lấy giỏ tép
Nuôi cá bống
Chăm chút, bầu bạn cùng cá bống
Lừa Tấm đi chăn trâu đồng x
, giết bống.
Đi dự hội
Nhặt thóc ra thóc, gạo ra gạo. 
Trộn thóc với gạo bắt Tấm nhặt
Thử giày
Hồn nhiên
Tham vọng, hợm hĩnh.
Nhận xét
Hiền lành, chăm chỉ, thật thà.
Gian ngoan, xảo quyệt, luôn tìm cách triệt tiêu mọi niềm vui, niềm hi vọng của Tấm. 
 => Tấm là nhân vật đại diện cho cái thiện, mẹ con Cám là nhân vật đại diện cho cái ác. Mẫu thuẫn giữa Tấm và mẹ con Cám không chỉ là mâu thuẫn, xung đột giữa dì ghẻ và con chồng trong gia đình mà còn là mâu thuẫn, xung đột giữa cái thiện và cái ác. 
c. Con đường tìm đến hạnh phúc
- Tấm: thụ động, chỉ biết khóc khi gặp khó khăn, cản trở. 
- Nhờ sự giúp đỡ của Bụt, Tấm bắt đầu tìm đến hạnh phúc, được trở thành hoàng hậu => Biểu hiện của triết lí “ở hiền gặp lành”, thể hiện khát vọng và mơ ước hạnh phúc và tinh thần lạc quan, yêu đời của người bình dân xưa. 
=> Tấm nhờ chăm chỉ, lương thiện mà được Bụt giúp đỡ, từ cô gái mồ côi nghèo trở thành hoàng hậu. Con đường tìm đến hạnh phúc của Tấm dù có nhiều khó khăn, trắc trở nhưng cuối cùng, Tấm đã tìm được hạnh phúc cho bản thân mình. Đó cũng là con đường đến với hạnh phúc của các nhân vật lương thiện trong truyện cổ tích Việt Nam nói chung, truyện cổ tích thế giới nói riêng. 
d. Vai trò của yếu tố thần kì
- Yếu tố thần kì => sự trợ giúp của Bụt:
+ Luôn xuất hiện đúng lúc.
+ An ủi, nâng đỡ mỗi khi Tấm gặp khó khăn hay đau khổ. 
- Vai trò:
+ Thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện.
+ Thể hiện khát vọng thay đổi cuộc đời, thay đổi số phận cho những con người bé nhỏ, bất hạnh trong xã hội. 
+ Biểu hiện cho triết lí ở hiền gặp lành.
2. Cuộc đấu tranh giành lại hạnh phúc của Tấm
- Sau khi đã vào cung, dù đã trở thành hoàng hậu nhưng Tấm vẫn không quên ngày giỗ cha => Người con gái hiếu thảo.
- Quá trình hóa thân:
+ Tấm trèo lên cây cau => bị dì ghẻ giết hại => hóa thành chim vàng anh.
+ Chim vàng anh bay vào cung, báo hiệu sự có mặt của mình bằng lời cảnh cáo đanh thép: “Giặt áo chồng tao/ thì giặt cho sạch/ phơi áo chồng tao/ phơi lao phơi sào/ chớ phơi bờ rào/ rách áo chồng tao” => hai mẹ con Cám bắt chim vàng anh, ăn thịt.
+ Tấm tiếp tục hóa thân vào cây xoan đào => tuyên chiến trực tiếp với hai mẹ con Cám: “Kẽo cà kẽo kẹt/ lấy tranh chồng chị/ chị khoét mắt ra” => Hai mẹ con Cám đốt khung cửi.
+ Từ đống tro tàn, Tấm tiếp tục hóa thân vào quả thị => trở lại với cuộc đời.
- Ý nghĩa của quá trình hóa thân:
+ Khẳng định sự bất diệt của cái thiện. Cái thiện không chịu chết một cách oan ức trong im lặng, không chịu khuất phục trước cái ác. + Sự hóa thân của Tấm cũng thể hiện tính chất gay gắt, quyết liệt của cuộc chiến đấu giữa cái thiện và cái ác. Trong cuộc chiến đấu ấy, chiến thắng sẽ luôn thuộc về cái thiện. 
- Những sự vật mà Tấm hóa thân đều là những sự vật bình dị, thân thương, gắn bó với người dân lao động. Đó cũng là những hình ảnh đẹp đẽ của làng quê Việt Nam xưa. 
- Nếu như lúc đầu, trong quá trình tìm đến hạnh phúc, Tấm có phần thụ động, thì đến đây, Tấm đã mạnh mẽ đứng dậy, chủ động, quyết liệt giành lại hạnh phúc cho mình.
- Sau bao lần hóa thân chống lại kẻ thù, Tấm trở về với cuộc đời, trong vai một người con gái khéo léo, đảm đang, nhân hậu. 
- Nhờ miếng trầu têm cánh phượng, nhà vua đã nhận ra Tấm và đón Tấm về cung.
- Ý nghĩa của miếng trầu:
+ Là biểu tượng của hạnh phúc, của tình yêu.
+ Thể hiện rõ bản sắc văn hóa dân tộc.
- Kết thúc truyện: mẹ con Cám bị tiêu diệt, cái ác phải đền tội, Tấm được hưởng cuộc sống hạnh phúc => Thể hiện rõ triết lí ở hiện gặp lành, ác giả ác báo.
III. Tổng kết
1.Giá trị nội dung:
- Mâu thuẫn và xung đột trong truyện Tấm Cám phản ánh mâu thuẫn và xung đột trong gia đình phụ quyền thời cổ (dì ghẻ- con chồng), đặc biệt là mâu thuẫn giữa cái thiện và cái ác.
- Ý nghĩa xã hội của mâu thuẫn: Chiến thắng của cái thiện trước cái ác, cái ác trước sau cũng phải trả giá đích đáng, “ác giả ác báo”, cái thiện sẽ được tôn vinh, “ở hiền gặp lành”.
2. Giá trị nghệ thuật:
- Xây dựng những mâu thuẫn, xung đột ngày càng tăng tiến. 
- Xây dựng nhân vật theo hai tuyến đối lập cùng tồn tại và song song phát triển. Ở đó, bản chất của từng tuyến nhân vật được nhấn mạnh, tô đậm. 
- Có nhiều yếu tố thần kì song vai trò của yếu tố thần kì cũng khác nhau trong từng giai đoạn. 
- Kết cấu quen thuộc của truyện cổ tích: người nghèo khổ, bất hạnh trải qua nhiều hoạn nạn cuối cùng được hưởng hạnh phúc
Hoạt động 3: Luyện tập
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
Đánh giá việc Tấm trả thù mẹ con Cám, có hai luồng ý kiến: 
+ Đồng tình với cách trả thù của Tấm, cho như thế là hợp lí, đích đáng.
+ Không đồng tình, cho rằng cách trả thù như thế trái với bản chất hiền hậu của Tấm, làm giảm vẻ đẹp của nhân vật khiến Tấm trở nên hẹp hòi, tàn nhẫn .
Nêu ý kiến của em?
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
- Học sinh suy nghĩ, ghi câu trả lời vào giấy nháp.
- Giáo viên quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 3: Báo cáo kết quả thảo luận
- Học sinh trả lời.
- GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
- Giáo viên nhận xét về kết quả của các nhóm, rút kinh nghiệm về cách trình bày. 
- Giáo viên chuẩn hóa kiến thức
Luyện tập
Việc trả thù quyết liệt của Tấm:
+ Phù hợp với quá trình chuyển biến tính cách nhân vật: từ yếu đuối, thụ động chấp nhận đã trở nên mạnh mẽ, quyết liệt hơn, kiên cường đấu tranh đến cùng cho hạnh phúc của mình.
+ Thể hiện quan niệm về thiện - ác, ước mơ công lí, tinh thần lạc quan, tin tưởng vào lẽ tất thắng của chính nghĩa, của cái thiện đối với cái ác, cái xấu.
Hoạt động 4: Vận dụng
Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập
Hoàn thiện bảng sau:
Các lần hóa thân của Tấm
Số lần
1
2
3
4
Ý nghĩa
Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ
- Học sinh suy nghĩ câu trả lời vào giấy nháp.
- Giáo viên quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 3: Báo cáo kết quả thảo luận
- Học sinh trả lời.
- GV: Quan sát, hỗ trợ học sinh. 
Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
- Giáo viên nhận xét, chuẩn hóa kiến thức.
Vận dụng: 	
Các lần hóa thâ
 của Tấm
Số lần
1
Chim vàng anh
2
Cây xoan đào
3
Khung cửi
4
Quả thị
Ý nghĩa
Bốn lần bị giết, Tấm đều tìm cách hoá thân sang kiếp khác và đấu tranh quyết liệt với kẻ thù, tìm cách rủa mắng, tố cáo tội ác giết chị, cướp chồng của Cám.
Hoạt động 5: Mở rộng, sáng tạo
- Cho HS suy nghĩ về cái kết của tác phẩm ở các dị bản khác nhau và nhận xét.
Mở rộng, sáng tạo
HS suy nghĩ về cái kết của tác phẩm ở các dị bản khác nhau và nhận xét.
 .